آیات اقتصادی

 اهمیت تلاش و کسب

 

امام صادق(ع) می فرماید : چون آیۀ « وَمَن یَتَّقِ اللهَ یَجعَل لَهُ مَخرَجاً * وَ یَرزُقُهُ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ»(۱) فرود آمد، گروهی از اصحاب رسول خدا (ص) با برداشتی نادرست از آیه، از کار دست کشیده ، به عبادت و دعا پرداختند . چون این خبر به پیامبر (ص) رسید آن حضرت فرمود: من دشمن دارم کسی را که دهانش را به دعا بگشاید و بگوید : روزیم ده ؛ ولی کار و کسب را رها کند .(۲)

رسول خدا (ص) فرمود: گروهی از امت من دعایشان پذیرفته نمی شود ؛ از جمله مردی که در خانه اش بنشیند و بگوید: پروردگارا! روزیم ده و در پی کسب روزی نرود . (۳)

امام صادق(ع) می فرماید : خدا دشمن دارد مردی را که دهانش را به دعا گشوده ، بگوید: خدایا! روزیم ده ؛ ولی کسب را ترک کند .(۴)

امام صادق(ع) درباره کار و شغل عمربن مسلم پرسید ، گفتند : تجارت را رهاکرده و به عبادت و دعا روی آورده است . آن حضرت فرمود: وای بر او ! مگر نمی داند دعای بیکار پذیرفته نمی شود .. (۵)

راوی گوید : نزد امام صادق (ع) بودم و امام درباره مردی پرسید . عرض شد: نیازمند شده است . پرسید : امروز چه می کند ؟ عرض شد : در خانه ، خدارا عبادت می کند .پرسید : هزینه زندگی اش از کجا تامین می شود ؟عرض شد : از ناحیه برخی از برادران . فرمود: به خدا سوگند ! کسی که هزینه زندگی او را می دهد از او عابدتر است .(۶)

رسول خدا (ص) می فرماید : کسی که برای تامین معاش همسر و فرزندان و بی نیازی آنان از مردم و برای تامین معاش خود و بی نیازی از مردم بکوشد ، کارش در راه خداست و کسی که برای مال اندوی بکوشد کارش در راه شیطان است . (۷)

امام رضا (ع) می فرماید کسی که از فضل خدا برای تامین معاش خانواده اش بجوید ، پاداش او از مجاهد در راه خدای بزرگ بیشتر است .(۸)

پیامبر (ص) می فرماید : هرگاه بنده برای تامین نیاز خانواده بیرون رود خدا برای هر گام او یک درجه می نویسد ؛ (۹) همچنین می فرماید : هر کس در یکی از شهرها در سختی و آسانی برا تامین هزینه خانواده اش بکوشد روز قیامت با پیامبران محشور می شود ؛ (۱۰)نیز می فرماید : هر که از دسترنج خویش بخورد روز قیامت در شمار پیامبران باشد و پاداش آنان را دریافت کند .(۱۱)

همان حضرت (ع) فرمود: در سفر معراج وارد بهشت شدم و در آنجا قصری از یاقوت سرخ دیدم که درونش بر اثر نورانیتش از بیرونش پیدا بود . از جبرئیل پرسید : این قصر از آن کیست ؟ گفت :… و برای کسی که اطعام کند . امیرمومنان (ع) پرسید آیا در میان امت تو کسی توان آن را دارد ؟ فرمود:.. آیا می دانی اطعام کردن چیست؟ عرض کردم: خدا و رسولش بهتر می دانند . فرمود: کسی که برای معاش خانواه اش بکوشد تا آبروی آنان را در برابر مردم نگه دارد . (۱۲)

امام صادق(ع) می فرماید: اگر دانستی یا به تو گفتند که روزیت فراهم است ، از تلاش برای روزی دست برندار و تا می توانی بکوش تا سربار دیگران نباشی .(۱۳)

محمد بن منکدر می گوید : روزی یکی از بزرگان قریش ( امام محمد بن علی بن الحسین (ع) ) را دیدم که در پی کسب مال دنیا بود . به او گفتم : اگر هم اکنون اجل تو فرا رسد چه می کنی ؟ گفت : من در حال اطاعت خدا هستم ، زیرا به این وسیله نیاز خود و خانواده ام را تامین می کنم و از تو و مردم بی نیاز می شوم.(۱۴)

(منبع: مفاتیح الحیات،۵۸۲)

قرآن کریم بعنوان اولین منبع اسلام برای پیشبرد دین در جامعه و نهادینه کردن آن در اجتماع و رساندن جامعه به اهداف متعالی بر امر (اقتصاد) ، در آیات متعدّد اشاره کرده است، قرآن پول و ثروت را قوام و پشتوانه ای برای زندگی مردم می داند:
(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ إِلَّا أَنْ تکون تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللهَ كانَ بِكُمْ رَحِيما)۳
ای کسانی که ایمان آورده اید! اموالتان را در میان خودتان به باطل نخورید; مگر این که تجارتی با تراضی باشد و خودتان را نکشید. همانا خدا به شما رحیم است.

(وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكَّام ‏…)۴
و مالتان را میان خودتان به باطل تصرّف نکنید و آن را [به عنوان رشوه] برای قُضات نفرستید … .

(وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللهُ لَكُمْ قِياما…)۵
و اموال خود را كه خداوند آن را وسيله قوام [زندگى] شما قرار داده به سفيهان مدهيد.

قرآن تکاثر و فقر را دو مفسده ای می داند که حیات انسان و بقاء اسلام را تهدید می کند و همچنین با ظلم اقتصادی (اتراف، تکاثر، متکاثران) به مبارزه بر می خیزد:

(وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنا مُتْرَفِيها فَفَسَقُوا فِيها …)۶  
و هرگاه بخواهیم شهری را نابود کنیم خوشگذران هایش را بفرماییم [امکان دهیم] تا در آن گناه کنند.

(حَتَّى إِذا أَخَذْنا مُتْرَفيهِمْ بِالْعَذابِ إِذا هُمْ يَجْأَرُون)۷
تا آن گاه که  اسراف گران آنها را به عذاب بگیریم، ناگهان آنان فریاد به استغاثه بلند می کنند.
(فَلَوْ لا كانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِكُمْ أُولُوا بَقِيَّةٍ يَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ قَليلاً مِمَّنْ أَنْجَيْنا مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ الَّذينَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فيهِ وَ كانُوا مُجْرِمين)۸
پس چرا در میان امّتهایی که پیش از شما می زیستند، شایستگانی که از فسادگری در زمین نهی کنند، نبودند مگر اندکی از ایشان; همانان که نجاتشان دادیم. و آنان که ستم کردند، دنباله رو و دلبسته چیزی (مال و منالی) شدند که در آن مست و سرکش شده بودند و آنان گنهکار بودند.

نتیجه اینکه معضل اقتصادی از معضلات اساسی جامعه است و آثار سوء ی زیادی بر آن مترتّب می شود فقدان قسط و عدل در روابط اقتصادی باعث طبقاتی شدن جامعه، استثمار شدن اکثر مردم توسط اقلیت و شیوع مفاسد اجتماعی، اخلاقی، سیاسی می گردد. در این نوشتار ما برآنیم تا به برخی از اصول اقتصادی که قرآن در سوره های غافر- فصّلت – شوری، به آنها پرداخته است، اشارتی داشته باشیم تا چراغی فراروی ما در رسیدن به اهداف متعالی اسلام در جامعه اسلامی باشد.

رزق و روزی از خداست
سرچشمه‏ ی رزق، آسمان است. خورشيد و ابر و جوّ، تأمين كننده نور و گرما و باران و اكسيژنِ مورد نياز براى حيات هستند.
(هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آياتِهِ وَ يُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً وَ ما يَتَذَكَّرُ إِلاَّ مَنْ يُنِيبُ)۹
او است که آیاتش را به شما می نمایاند و از آسمان برای شما عطایی (بارانی) نازل می کند و متذکّر نمی شود مگر کسی که [به خدا] باز می گردد.
(فَادْعُوا اللهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ)۱۰
پس خدا را بخوانید در حالی که عبادت را برای او خالص کرده باشید اگرچه کافران را ناخوش آید.
لذا هيچ گونه نظريه و قانون و سليقه و تمايل و عادات و رسوم و رفتار نياكان و ديگران و هيچ گونه تهديد و تبليغ و تطميع از سوی دشمنان، نبايد در آيين توحيدى و اعتقاد و ایمان شما اثر كند. (مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ) نباید از ایمان و اعتقاد خود در برابر دشمنان و یا حتی هم کیشان در صورتی که بر خلاف دستورات دین بود، گذشت. همچنانکه مؤمن آل فرعون
در ادامه همین آیات به آن اشاره می کند، تا به اینجا که می گوید:
(يا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دارُ الْقَرارِ)
اى قوم من! (به اين دنيا دل نبنديد كه) اين زندگى دنيا متاع زود گذرى است و آخرت سراى هميشگى و ابدى شماست.
« هر چه به شما داده ‏اند متاع و بهره زندگى اين دنياست، و آنچه در نزد خداست، براى كسانى كه ايمان آورده ‏اند و بر پروردگار خود توكّل كرده‏ اند، نيكوتر و ماندنى ‏تر است‏»
(وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا مَتاعُ‏ الْغُرُور)
چرا که این دنیا متاعی بیش نیست.
و قرآن و روایات برای متاع بودن دنیا اوصاف و ویژگی های را در آیات متعدّدی بیان کرده است، از جمله فانی بودن متاع دنیا، قلیل بودن، ناچیز بودن، نامرغوب بودن، خردورزی آلوده، گول زننده بودن متاع دنیا، ناپایدار بودن آن و … . و در ادامه می فرماید: کسی که مومن به خدا باشد رزق بی حساب در آخرت نصیبش گردد.

(مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلا يُجْزى‏ إِلاَّ مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فيها بِغَيْرِ حِسابٍ)۱۱
هر كه بدى كند جز به مانند آن كيفر نمى‏يابد و هر كه كار شايسته كند چه مرد باشد يا زن در حالى كه ايمان داشته باشد در نتيجه آنان داخل بهشت مى‏شوند و در آنجا بى‏حساب روزى مى‏يابند.
و نباید دعوت آنها را پذیرفت چرا که دعوت آنها به کفر و شرک به خداوند است؛