وحدت
aآل عمران آیه103سوره :
متن عربی آیه :وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنتُمْ عَلَىَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ
شان نزول آیه
در دوران جاهليت دو قبيله بزرگ در مدينه به نام "اوس" و "خزرج" وجود داشتند كه بيش از يكصد سال! جنگ و خونريزى و اختلاف در ميان آن دو جريان داشت، و هر چند وقت ناگهان به جان يكديگر مىافتادند و خسارات جانى و مالى فراوانى به يكديگر وارد مىكردند. يكى از موفقيتهاى بزرگ پيامبر (صلي الله عليه و آله) پس از هجرت به مدينه، اين بود كه به وسيله اسلام صلح و صفا در ميان آن دو ايجاد كرد، و با اتحاد آنها، جبهه نيرومندى در مدينه به وجود آمد. اما از آنجا كه ريشههاى اختلاف فوق العاده زياد و نيرومند و اتحاد تازه و جوان بود، گاه بيگاه، بر اثر عواملى، اختلافات فراموش شده شعلهور مىشد، كه بزودى در پرتو تعليمات اسلام و تدبير پيامبر (صلي الله عليه و آله) خاموش مىگشت. مىگويند: روزى دو نفر از قبيله "اوس" و" خزرج" به نام "ثعلبة بن غنم" و" اسعد بن زراره" در برابر يكديگر قرار گرفتند، و هر كدام افتخاراتى را كه بعد از اسلام نصيب قبيله او شده بود برمىشمرد. "ثعلبه" گفت: خزيمة بن ثابت (ذو الشهادتين) و حنظله (غسيل الملائكه) كه هر كدام از افتخارات مسلمانانند، از ما هستند، و همچنين عاصم بن ثابت، و سعد بن معاذ از ما مىباشند. در برابر او "اسعد بن زراره" كه از طايفه خزرج بود گفت: چهار نفر از قبيله ما در راه نشر و تعليم قرآن خدمت بزرگى انجام دادند: ابى بن كعب، و معاذ بن جبل، و زيد بن ثابت، و ابو زيد، به علاوه "سعد بن عباده" رئيس و خطيب مردم مدينه از ما است. كم كم كار بجاى باريك كشيد، و قبيله دو طرف از جريان آگاه شدند، و دست به اسلحه كرده، در برابر يكديگر قرار گرفتند، بيم آن مىرفت كه بار ديگر آتش جنگ بين آنها شعلهور گردد و زمين از خون آنها رنگين شود! خبر به پيامبر رسيد، حضرت فورا به محل حادثه آمد، و با بيان و تدبير خاص خود به آن وضع خطرناك پايان داد، و صلح و صفا را در ميان آنها بر قرار نمود. اين آيات در اينجا نازل گرديد و به صورت يك حكم عمومى همه مسلمانان را با بيان مؤثر و مؤكدى دعوت به اتحاد نمود.
تفسیر مجمع البيان
ترجمه
102. اى كسانى كه ايمان آوردهايد! از خدا آنگونه كه زيبنده پروا نمودن از اوست، پروا كنيد؛ و نميريد، جز در حاليكه مسلمان باشيد!
103. و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد، و پراكنده نشويد؛ و نعمت [گران] خداو را بر خويشتن به ياد آوريد؛ آنگاه كه دشمنان [يكديگر ]بوديد، پس [خدا] دلهايتان را به هم پيوند داد و به [لطف و] نعمت او برادران هم شديد؛ و شما بر لبه گودالى از آتش بوديد كه [خدا ]شمار را از آن رهايى بخشيد. خدا نشانههاى [مهر و قدرت ]خود را ااينگونه براى شما بروشنى مىنماياند؛ باشد كه راه يابيد.
104. و بايد از ميان شما، گروهى [آگاه به مقرّرات و پرواپيشه] باشند كه [ديگران را] به نيكى [و شايستگى] فرا خوانند؛ به كارهاى پسنديده فرمان دهند و از كارهاى ناپسند بازدارند. و آنان همان رستگارانند.
105. و بسان كسانى نباشيد كه پس از آنكه دليلهاى روشن براى آنان آمد، پراكنده شدند و با يكديگر اختلاف كردند؛ و آنانند كه عذابى سهمگين خواهند داشت؛
106. در[آن] روزى كه چهرههايى سپيد، و چهرههايى سياه مىشود؛ [و به سيهرويان گفته مىشود:] «آيا پس از ايمانتان، كفر ورزيديد؟! پس به كيفر آنكه كفر مىورزيديد، طعم [تلخ اين ]عذاب [دردناك] را بچشيد!»
107. و امّا كسانى كه چهرههايشان سپيد شده است، در رحمت [و بخشايش] خدايند؛ [آرى] آنان در آن جاودانه خواهند بود.
108. اينها آيات خداست كه بحق بر تو تلاوت مىكنيم؛ و خداوند هيچ ستمى براى جهانيان نمىخواهد.
109. و آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، تنها از آنِ خداست؛ و [همه ]كارها تنها بهسوى خدا بازگردانيده مىشود.
نگرشى بر واژهها
«تقاة»: پروا كردن.
«حبل»: ريسمان و وسيلهاى كه انسان با چنگزدن به آن، خود را از ته چاه يا خطراتى مانند آن نجات مىدهد.
«شفا»: لبه و كناره و پرتگاه خطرناك.
«امّة»: از «امّ» بهمعناى «آهنگ» برگرفته شده و در اصل بهمعناى چيزى است كه ديگر پديدهها به آن بپيوندند. اين واژه در هشت مورد بكار مىرود:
1. جامعه؛
2. پيروى از پيامبران؛ چرا كه بر يك هدف و يك راه رهسپارند و راه مىنمايند؛
3. پيشوا؛ زيرا جامعه به او مىگرايد و يك راه و يك هدف و يك آرمان را پى مىگيرد؛
4. راه و رسم: «اِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى اُمَّةٍ...»(177) (... ما پدرانمان را به راه و رسمى يافتيم...».
5. زمان و مدت: «... وَ ادَّكَرَ بَعْدَ اُمَّةٍ...»(178).
6. قامت؛
7. نعمت؛
8. مادر.
شأن نزول
در شأن نزول و داستان فرود دو آيه اوّل و دوّم اين بحث آيههاى -102، 103- آوردهاند كه:
پس از ارزانىشدن نعمت اسلام و قرآن و ايجاد اتّحاد و اخوّت در ميان دو قبيله نيرومند «اوس» و «خزرج» در مدينه به ابتكار و درايت و رهبرى فرزانه پيامبر، روزى دو تن از تازهمسلمانان در كنار هم نشسته بودند و درضمن گفتگوى خود، از افتخارات پرشكوه قبيله خويش پس از اسلام سخن مىراندند. «ثعلبه» كه از تيره و تبار «اوس» بود، گفت: همين افتخار بزرگ براى قبيله ما بس كه چهرههاى بزرگى از مسلمانان همچون «خزيمة بن ثابت» يا «ذوالشهادتين»، «حنظله» يا «غسيلالملائكه»، «عاصم» و «سعدبن معاذ» - كه بخاطر او عرش بلرزه درآمد و خدا داورى او را درمورد «بنى قريظه» پذيرفت - از مايند.
درمقابل، «اسعدبن زراره» - از تيره و تبار «خزرجيان» - گفت: از قبيله ما چهار تن در راه خدمت به اسلام بپا خاستند كه تلاش آنان در استوارساختن راه و رسم قرآن فراموشناشدنى است، اين نامآوران عبارتند از: «ابى بن كعب»، «معاذبن جبل»، «زيدبن ثابت» و «ابوزيد». افزون بر اين چهار تن، «سعدبن عبّاده» - رئيس و خطيب انصار و سخنگوى مردم مدينه - از ما «خزرجيان» است.
و بدينسان، گفتگوى آن دو در فخرفروشى و تعصّب بالا گرفت و آتش خشم از وجودشان زبانه كشيد، تا اينكه هر كدام فرياد برآوردند و قبيله خويش را فراخواندند؛ و متأسّفانه، تعصّب و گروه گرايى مردان و جوانان آن دو قبيله نيز بجوش آمد، آنچنانكه دست به سلاح بردند و آماده كارزار شدند. ماجرا به اطّلاع پيامبر رسيد و آن پيشواى صلح و قهرمان اتّحاد، بسرعت سوار بر مركب شد و خود را به آنجا رساند و با تدبير وصفناپذير خويش، آتش فتنه و تعصّب را مهار و خاموش ساخت. و درست در اين زمان بود كه اين دو آيه شريفه فرود آمد.
تفسير فراخوان قرآن بسوى توحيد و تقوا
در آيات پيش آفريدگار هستى به مردم باايمان هشدار داد كه وسوسههاى كفرگرايان را نپذيرند، اينك در اين آيات آنان را به درسهايى كه بايد فرا گيرند و بكار بندند، فرا مىخواند:
«يا ايّهاالّذين آمنوااتّقوااللّه حقّ تقاته»
هان اى كسانى كه ايمان آوردهايد! از خدا آنچنانكه شايسته پروا نمودن است، پروا كنيد.
مقصود اين است كه چنانكه بايد از او بترسيد و با فرمانبردارى از او، خويشتن را از كيفرش دور داريد.
در تفسير دو واژه «حقّ تقاته»، نظرهايى ارائه شده است:
1. گروهى برآنند كه تفسير آن اين است كه : خداى يكتا آنگونه كه شايسته است، فرمانبردارى گردد و نافرمانى نشود، سپاس نعمتهاى او گزارده شود و ناسپاسى و كفران نگردد؛ و در همه حال، در يادها باشد و فراموش نشود. اين ديدگاه از ششمين امام نور نيز روايت شده است؛ بدينصورت: «اَن يطاع فلا يُعصى و يشكر فلايكفر و يذكر فلا ينسى».
2. برخى مىگويند: منظور آيه مباركه، پرهيز از همه گناهان و زشتيها است.
3. بباور برخى ديگر، پيام آيه شريفه اين است كه در راه خدا جهاد و تلاش كنيد و در اين راه، از نكوهش هيچ نكوهشگرى نهراسيد؛ و در هر حال، خواه آسايش و امنيّت و خواه در حال ترس و هراس، عدل و داد را بپا داريد.
در اينكه آيا مفهوم اين آيه شريفه نسخ شده و يا به همان قدرت و دلالت كامل خويش باقى است، ميان مفسّران بحث هست:
1. عدّهاى معتقدند كه مفهوم اين آيه شريفه با نزول آيه مباركه «اتّقوااللّه مااستطعتم» نسخ شده است؛ چرا كه اين آيه مىفرمايد: «تا سرحدّ توان، پرواى خدا را پيشه سازيد!». اين ديدگاه از پنجمين امام نور نيز روايت شده است.
2. دربرابر ديدگاه نخست، نظر ديگرى است كه مىگويد آن، مفهوم و پيام آيه شريفه به همان دلالت و قدرت خود باقى است؛ چرا كه در صورت تصور نسخ، برخى از گناهان مباح و روا مىشود.
3. «ربّانى» در همين مورد مىگويد: بباور ما، روح و پيام آيه شريفه اين است كه «شما اى مردم باايمان! در هر شرايطى، خواه در آسايش و امنيّت يا فشار و ترس، حقّ و عدالت را بپاداريد»؛ و اين بدان معنا نيست كه در صورت تصوّر نسخ، برخى گناهان روا شمرده شود. چه مانعى دارد كه خداى جهانآفرين نخست فرمان دهد كه «هان اى مردم! در هر حال و شرايطى پروا پيشه سازيد و هيچيك از مقرّرات خدا را وا نگذاريد»، و آنگاه با دستور ديگرى، يك مورد را استثنا نموده و بههنگام خطر مرگ، اصل «تقيّه» را بيان داد؟!
«و لاتموتنّ الّا و انتم مسلمون»
و جز مسلمان و فرمانبردار خدا، دنيا را ترك نكنيد و تا آخرين لحظه و آخرين نفس در دين خويش پايدار باشيد.
در اين آيه شريفه، بظاهر از مرگ نهى شده، امّا درواقع درمورد رها كردن اسلام و ترك مقرّرات خداوند هشدار داده شده است؛ وگرنه مرگ پديدهاى اختيارى نيست كه از انسان دربرابر آن كارى ساخته باشد. پس، پيام اين آيه مباركه آن است كه «هماره مسلمان و مؤمن زندگى كنيد؛ تا در لحظه مرگ، باايمان بميريد».
از ششمين امام نور در اين باره نقل كردهاند كه فرمود: اين آيه شريفه شما را مسلمان مىخواند؛ و اين بهمفهوم آن است كه دربرابر خدا و پيامبر او و آنچه وحى فرموده و مقرّر داشته است، تسليم و فرمانبردار باشيد.
موهبت، اتحاد و برادرى
پس از فرمان پروا و پرواپيشگى، اينك قرآن همه را به اتّحاد و يكپارچگى، اين دو موهبت آسمانى و راز پيروزيها و سرفرازيها فرا مىخواند و مىفرمايد.
«واعتصموا بحبلاللّه جميعاً و لا تفرّقوا»
و همگى به ريسمان خدا چنگ بزنيد و متفرّق نشويد
پارهاى برآنند كه: منظور اين است كه به ريسمان خدا، يعنى اسلام ، چنگ بزنيد و از تمسّك به چيزهاى ديگر خوددارى ورزيد.
در تفسير واژه «حبلاللّه»، ديدگاهها متفاوت است:
1. جمعى برآنند كه منظور، قرآن شريف است؛
2. دستهاى گفتهاند: مقصود، اسلام است؛
3. و در روايات آمده است كه «حبلاللّه»، امامان نور هستند. از جمله اين روايات ، روايتى است از امام صادق (ع) كه فرمود: «نحن حبلاللّهالّذى قال واعتصموا بحبلاللّه ...»(179) (ما آن ريسمان خداييم كه فرمود به آن چنگ زده شود).
4. بباور ما، همه اين ديدگاهها، پيام آيه شريفه و مفهوم آن است؛ چرا كه همه آنها با هم سازگارند. و روايت رسيده از پيامبر گرامى نيز اين سخن را تأييد مى كند كه فرمود: «ايّهاالنّاس انّى قد تركت فيكم حبلين ان اخذتم بهما لن تضلّوا بعدى، احدهما اكبر منالآخر كتاباللّه حبل ممدود منالسّماء الىالارض و عترتى اهل بيتى ...»(180)
هان اى مردم! من در ميان شما دو ريسمان نجات و دو رشته هدايت پس از خويش مىگذارم كه اگر به آن دو يادگار گرانبها چنگ زنيد، هرگز گمراه نخواهيد شد: يكى از آن دو كتاب خدا، قرآن، است كه از آن يك پرشكوهتر است و از آسمان به زمين كشيده شده؛ و ديگرى، خاندان من. و هشدارتان باد كه اين دو از هم جدايىناپذيرند تا آنگاه كه در كنار حوض كوثر، بر من وارد شوند.
در تفسير «ولاتفرّقوا»، بعضى گفتهاند: منظور اين است كه « از دين و مقرّرات آن كه شما را بر محور توحيد و تقوا گردآورده است، پراكنده مشويد و بر فرمانبردارى از خدا استوار بمانيد»؛ برخى ديگر برآنند كه «از گرد مشعل وجود پيامبر متفرّق نشويد»؛ و پارهاى نيز معتقدند كه «از قرآن شريف و عمل به آن جدا نشويد».
«واذكروا نعمتاللّه عليكم اذ كنتم اعداءً فالّف بين قلوبكم»
و نعمت خدا را بر خويشتن ياد آوريد؛ آنگاه كه دشمنان يكديگر بوديد، پس خدا دلهايتان را به هم پيوند داد.
در تفسير اين جمله نيز نظرهايى ارائه شده است:
1. بهعقيده جمعى از مفسّران، اين جمله از آيه شريفه به پيكارهاى خونبارى اشاره دارد كه ميان دو قبيله «اوس» و «خزرج» بهمدّت يكصدو بيست سال جريان داشت؛ و پروردگار با فرود قرآن و هجرت پيامبر به مدينه، و به بركت اسلام، ميان دلهاى آنان مهر و الفت افكند و كينههاى كهن و ريشهدار گذشته را نابود ساخت.
2. و به بيان گروهى ديگر، مقصود اين جمله از آيه مباركه، نبردهاى طولانى ميان شرك گرايان است كه در حجاز بوقوع مىپيوست.
امّا بهاعتقاد ما، مفهوم اين جمله از آيه شريفه اين است كه نعمت گران خدا را بر خويشتن بياد آوريد؛ آنگاه كه با فرود مفاهيم آسمانى قرآن و اسلام، بذر برادرى و محبّت را در جامعه و دلهاى شما افشاند و درپرتو ايمان و تقوا، كشمكشها و درگيريها را برچيد. اين صفا و برادرى را پاس داريد كه از سويى ميوه شيرين آن نصيب خودتان مىشود و از سوى ديگر، به پاداش معنوى آن در جهان ديگر نائل خواهيد شد؛ و فراموش نكنيد كه شما بههنگام ظهور اسلام، دشمن خونين يكديگر بوديد و خداى يكتا بود كه مهر و صفا، را در قلبهايتان نشاند و با گردآوردن شما به زير پرچم توحيد و تقوا، ريشه كينهها و فتنهها را از ژرفاى درونتان زدود.
«فاصبحتم بنعمته اخواناً»
و آنگاه به لطف و نعمت گران او، برادران يكديگر شديد.
با توجّه به اينكه واژه «اخ» در فرهنگ عرب، بهمعناى «آهنگ و طلب چيزى» است، اين جمله از آيه شريفه را به گونهاى ديگر نيز مىتوان تفسير كرد: «و شما درپرتو اين مهر و نعمت گران خدا، بعد از آن دشمنى و درگيريهاى خونبار، دوستان پرمهر و برادران همدل يكديگر شديد؛ آنچنانكه هر كدام، مطلوب و محبوب ديگرى است».
«و كنتم على شفا حفرةٍ منالنّار فانقذكم منها»
و شما اى امّت محمّد(ص)! در لبه پرتگاه و در كنار گودالى ژرف از آتش دوزخ بوديد و ميان شما و دوزخ فاصلهاى نبود؛ و اين خداى پرمهر بود كه به بركت بعثت پيامبرش، شما را راه نمود. و آنگاه با ايمان و عمل شايسته و گرايش به توحيد و تقوا و حقّ و عدالت، نجات يافتيد.
«كذلك يبيّناللّه لكم آياته لعلّكم تهتدون»
خداوند آيات و نشانههاى قدرت، و اوامر و نواهى و مقرّرات انسانساز خود را اينچنين صريح براى شما بيان مىكند؛ باشد كه راه يابيد و به حقّ و حقيقت بال گشاييد.
دعوت به ارزشها
پس از دعوت به اتّحاد و برادرى اينك قرآن از آنان مىخواهد كه در جامعه خويش، پيوسته يكديگر را به حقّ و عدالت دعوت كنند و از ستم و خودسرى و تباهى و گناه و ضدّ ارزشها برحذر دارند.
«ولتكن منكم امّةٌ يدعون الىالخير و يأمرون بالمعروف و ينهون عنالمنكر و اولئك همالمفلحون»
و بايد از ميان شما جامعه اسلامى، گروهى آگاه و دلسوز، مردم را به شايستگيها و ارزشها فرا خوانند، و امر به معروف و نهى از منكر كنند؛ و آنان همان رستگارانند.
در مفهوم دو واژه «معروف و منكر» يا «ارزشها» و «ضدّارزشها» دو نظر است:
1. دستهاى معتقدند كه هرچه را خدا و پيامآور او فرمان انجام آن را دادهاند، معروف و پسنديده است و از ارزشهاى دينى محسوب مىشود؛ و هر آنچه را نهى كرده و درمورد آن به مردم هشدار دادهاند، منكر و ضدارزش است.
2. عدّهاى نيز گفتهاند: «معروف» آن است كه نيكى و شايستگى آن از ديدگاه خرد و دين برسميت شناخته شده باشد و «منكر» يا ضدّارزش آن است كه خرد و شريعت آن را ناشايست و ظالمانه بشمار آورند.
بهاعتقاد ما، هر دو ديدگاه به يك حقيقت باز مىگردد و تفاوتى بين آنها نيست. از ششمين امام نور روايت كردهاند كه فرمود: مفهوم «ولتكن منكم امّة»، اين است كه «پيشوايانى باشند»؛ و يا در جاى ديگر آن حضرت فرمود: مقصود از «كنتم خير امّة»، «كنتم خير ائمة» مىباشد.
وجوب دعوت به ارزشها
آيه شريفه، بيانگر اين واقعيت است كه دعوت به نيكيها و ارزشها و هشدار از زشتيها و گناهان و موقعيت و نقش اين برنامه انساساز از نظرگاه دين بسيار مهمّ است؛ چرا كه آفريدگار هستى، رستگارى و نيكبختى جامعه اسلامى را به اين دو برنامه مفيد و سازنده پيوند داده و تحقّق آن را درگرو اجراى شايسته و بايسته آنها دانسته است.
بيشتر دانشمندان كلام، اين دو دستور ارزشمند را بعنوان واجب كفايى و برخى نيز واجب عينى دانستهاند.
به نظر ما، سخن درست اين است كه لزوم اين دو برنامه انسانساز را بايد از قرآن و سنّت دريافت؛ امّا از ديدگاه خرد، دليلى بر وجوب آنها جز از راه دفع زيان نمىتوان يافت.
«ابوعلى» در اين باره گفته است: اين دو برنامه انسانساز، از ديدگاه خرد، واجب و لازماند؛ و دليل نقلى، تأكيد كننده دليل عقلى است.
پرتوى از روايات
ازجمله دلايل وجوب امر به معروف و نهى از منكر، روايات زير است:
1. از پيامبر گرامى(ص) روايت كردهاند كه فرمود:
«من امر بالمعروف و نهى عنالمنكر فهو خليفةاللّه فى ارضه.»(181)
هر كه ديگران را به گونهاى خداپسندانه به ارزشها فراخواند و از ضدّارزشها باز دارد، چنين كسى جانشين خدا و پيامبر و قرآن در روى زمين است.
2. همچنين آوردهاند كه فردى از پيامبر گرامى پرسيد: «من خير النّاس؟» (بهترينِ مردم كيست؟)
آن حضرت در پاسخ فرمود: «آمرهم بالمعروف و أنهاهم عنالمنكر و اتقاهم للّه و ارضاهم.»(182) بهترين بنده خدا كسى است كه بهتر و بيشتر از همه به ارزشها فرا خواند و از گناهان باز دارد؛ از همگان پرواپيشهتر باشد و در راه خشنودى پروردگارش، كوشاتر و جدّىتر عمل كند.
3. و نيز روايت كردهاند كه: يا بايد به ارزشها دعوت كنيد و با درايت و شهامت مردم را از ضدّارزشها بازداريد يا آماده باشيد كه خدا استبدادگرى را بر شما چيره سازد كه نه به بزرگان شما احترام كند و نه بر كوچكها مهر و رحم آورد؛ و آنگاه خوبان و نيكان شما هر چه دعا كنند، دعايشان پذيرفته نشود. و شما هرچه يار و ياور بجوييد، نه از سويى يارى شويد و نه كسى به فرياد شما برسد و هرچه آمرزش بخواهيد، آمرزيده نشويد.
4. و آوردهاند كه: روزگارى بر مردم سايه خواهد افكند كه مردار حيوانى برايشان محبوبتر و مطلوبتر از انسان مسئول و باايمانى باشد كه آنان را به ارزشها فرا مىخواند و از ضدّارزشها باز مىدارد.
هشدار از كشمكش در دين و بدعتگذارى
در چهارمين آيه مورد بحث دگرباره قرآن مردم توحيد گرا، به اتحاد و يگانگى و دورىجستن از پراكندگى فرمان مىدهد:
«ولاتكونوا كالّذين تفرّقوا واختلفوا من بعد ماجاءهمالبيّنات»
و بسان كسانى نباشيد كه در دين و آيين خويش پراكنده شدند؛ و پس از آنكه دليلهاى روشن برايشان آمد، باز هم بهاختلاف افتادند.
آيه شريفه هشدار مىدهد كه بسان يهود و نصارا راه پراكندگى را درپيش نگيريد و بعد از آمدن اين همه دليل و برهان و كتابهاى آسمانى، بسان آنان به انگيزه دشمنى و كينهتوزى و خودخواهى و آفت تعصّب و نادانى، دستخوش كشمكش در دين و آيين خود نشويد.
«و اولئك لهم عذابٌ عظيمٌ»
و براى آنان كه چنين كنند، كيفر و عذابى سهمگين خواهد بود.
گفتنى است كه اين آيه شريفه پراكندگى و كشمكش در دين را نيز تحريم مىكند و آن را كارى زشت و نكوهيده مىشمارد؛ باشد كه خردمندان از آن دورى جويند.
سيهرويان
در آيه پيش به كسانى كه در دين به كشمكش مىپردازند وعده عذاب داده شد؛ و اينك در اين آيه شريفه، بخشى از آن عذاب و هنگام گرفتارآمدن آنان را ترسيم مىكند و مىفرمايد:
«يوم تبيضّ وجوه و تسودّ وجوهٌ
در آن روزى كه چهرههايى سپيد و چهرههايى سياه مىشود.
آيه شريفه بيانگر آن است كه عذاب سهمگينى كه به آن اشاره رفت، بدينصورت است كه در روز رستاخيز، چهره مردم با ايمان، سپيد و درخشنده و چهره كفرگرايان و گناهكاران تيره و تار است. آنان به پاداش ايمان و كردار شايسته و يگانگى و همدلى خويش در دين، بدانصورت مىشوند و اينان نيز به كيفر گناه و كفرشان، بدينصورت.
«فامّاالذّين اسوّدت وجوههم اكفرتم بعد ايمانكم»
پس به سيهرويان گفته مىشود: آيا شما پس از ايمان به خدا و پيامبر و جهان بازپسين، كفر ورزيديد؟!
درمورد اين گروه، ديدگاهها متفاوت است:
1. بهنظر بعضى از مفسّران، اينان كسانىاند كه به زبان ايمان آوردند، امّا دلهايشان كانون نفاق بود و به مقرّرات عمل نكردند.
2. و بهعقيده برخى ديگر، منظور همه كفرگرايان است؛ چرا كه تمامى آنان در عالم ذر و براساس فطرت توحيد، ايمان آورده و آنگاه در زندگى از پذيرش حقّ و ايمان به توحيد و تقوا سر باز زدهاند؛ كه قرآن گواه اين نكته است.(183)
3. عدّهاى برآنند كه اينان، اهل كتابند؛ همانان كه پيش از ظهور اسلام و پيامبر، با دريافتِ نويدِ آمدنِ آن حضرت و نشانههاى او از پيامبران و كتابهاى آسمانى خويش، به وى ايمان آوردند و در انتظارش نشستند، اما پس از آمدن آن حضرت، به او كفر ورزيدند.
4. و از امير مؤمنان آوردهاند كه فرمود: «انّهم اهلالبدع والأ هواء من هذه الاُمّه.»(184) (منظور، هواپرستان و بدعتگذاران و گناهكاران از همين امّت هستند). از پيامبر گرامى در اين باره روايت كردهاند كه فرمود: به خدايى كه جانم در كف قدرت اوست، سوگند كه در روز رستاخيز گروهى در كنار حوض كوثر بر من وارد مىشوند كه من با ديدن نزديكشدن آنان، خود را براى ديدارشان آماده مىسازم، امّا از سوى پروردگارم پيام مىرسد كه «هان اى پيامبر من! مگر نمىدانى كه اينان پس از ايمان چه كردند و چگونه به شيوه جاهليت باز گشتند؟!» 5. و «باهلى» بر اين عقيده است كه منظور از گروه سيهرويان، «خوارج»اند. و سپس براى تأييد نظر خود، از پيامبر روايت مىكند كه فرمود: گروهى بسان بيرونجهيدن تير از كمان، از دين و ايمان خارج مىشوند و كفر مىورزند.
«فذو قوا العذاب بماكنتم تكفرون»
پس به كيفر آنكه كفر مىورزيديد، طعم تلخ اين عذاب خفّتبار را بچشيد
منظور از «چشيدن» در اين آيه شريفه، گرفتارآمدن به سرنوشت شوم و كيفر دردناكى است كه خود براى خويش ساختهاند.
سپيدرويان نيكبخت
در مورد اين گروه نيكبخت و سرفراز مىفرمايد:
«و امّاالّذين ابيضّت وجوههم ففى رحمةاللّه هم فيها خالدون»
و امّا سپيدچهرگان به رحمت و بخشايش خدا وارد مىشوند؛ و در آن جاودان خواهند ماند
منظور از سپيدرويان، مردم باايمانند؛ و رحمت خدا نيز پاداش پرشكوه يا بهشت پرطراوت و زيباى او است. همچنين تكرار «فى» نشانگر آن است كه آنان به رحمت خدا وارد مىشوند و براى هميشه در آن ماندگار خواهند بود.
در اين آيه شريفه آفريدگار هستى پاداش عمل شايستگان را «رحمت» ناميده است؛ چرا كه «رحمت»، نعمتى است درخور سپاس گزاردن؛ و هر نعمتى نيز تفضّل و بخشايش خداست، زيرا خود تكليف كه دليل و مايه پاداش و رحمت خداست، تفضّل است و پاداش آن نيز اگرچه انسان سزاوار آن باشد، برخاسته از لطف و فضل خداست.
منظور از سپيدى چهره مؤمنان و شايسته كرداران، اثر شادمانى و برافروختگى و درخشش چهرهها در رسيدن به بهشت زيباى خدا و دريافت پاداش شكوهمند الهى است؛ و مقصود از سياهى روى گناهكاران و آلودگان نيز آثار اندوه عميق و درد و رنج طاقتفرسايى است كه با ديدن دوزخ و عذاب سهمگين، در چهرههاى آنان پديدار مى شود.
* * *
در هفتمين آيه مورد بحث در اشاره به بحثهاى گذشته و جمعبندى آنها مىفرمايد:
«تلك آياتاللّهنتلوها عليك بالحقّ و مااللّه يريد ظلماً للعالمين»
اينها آيات خداست، كه بحق بر تو مىخوانيم؛ و خداوند هيچ ستمى براى جهانيان نمىخواهد
منظور از «آيات» در اين آيه شريفه، دليلهاى روشن و نشانههاى قدرت خداست؛ و مقصود از «ستمنخواستن پروردگار» اين است كه خداوند نه عذاب و كيفرى را متوجّه كسانى كه درخور آن نباشند، خواهد ساخت و نه از ميزان پاداش عادلانه آنان خواهد كاست؛ چرا كه ستمرواداشتن، يا برخاسته از نادانى و ناآگاهى ستمكار به زشتى ستم است و يا برخاسته از نيازى است كه به بيدادگرى و حقكشى دارد تا بدانوسيله زيانى را از خود دفع و سودى را بهسوى خويش جلب كند، و مردم خردمند و باايمان مىدانند كه خدا از جهل و نياز و هر نقص و عيبى پاك و منزّه است. راستى چگونه ممكن است خداوند به بندگان خويش ستم كند، درحاليكه خود همه را آفريده و اين همه نعمت را به آنان ارزانى داشته و نعمتهاى گران و برترى نيز در بهشت پرطراوت برايشان آماده ساخته و آنها را در گرو ايمان و عمل شايسته قرار داده است؟!
* * *
و در آخرين آيه مورد بحث قرآن در ترسيم دليل بىنيازى خدا از ستم و بيداد را اينگونه ترسيم مىكند:
«و للّه ما فىالسّماوات و ما فىالارض و الىاللّه ترجعالامور»
و آنچه در آسمانها و زمين است، از آنِ خداست و همه كارها بهسوىاو باز گردانده مىشود.
بهاعتقاد جمعى از مفسّران، منظور از «بازگشت همه كارها بهسوى اوست» اين است كه تمامى پديدهها طبق قانون مرگ و فنا، ازميان مىروند و خداوند دگر باره آنها را براى پاداش و كيفر زنده مىسازد.
و عدّهاى ديگر معتقدند مقصود اين است كه خدا در اين جهان، نوعى توان و اختيار تصرّف در كارها را به بندگانش داده است؛ امّا در آخرت، همه اينها زوال مىپذيرد و تمامى امور تنها بهسوى او بازگردانده مىشود.
شايان ذكر است كه در اين آيه شريفه بدان دليل جاى «اليه»، «الى اللّه» بكار رفته است كه در درجه نخست هركدام از دو جمله بطور مستقل كامل باشند و ديگر اينكه با آوردن نام مقدّس «اللّه» بجاى ضمير، گراميداشتى صورت پذيرفته باشند.
پرتوى از آيات
در آيات هفتگانهاى كه تفسير آنها از نظرتان گذشت، درسها و پيامهاى انسانساز بسيارى است كه به برخى از آنها بطور فشرده اشاره مىرود و پرتوى از آنها ترسيم مىگردد:
1. فراخوان قرآن به سوى پروا پيشگى
در كران تا كران قرآن شريف و نيز در انبوهى از روايات، روى پرواى از خدا در ابعاد فردى، خانوادگى، اجتماعى، سياسى، اخلاقى، اقتصادى و حقوقى تأكيد شده و از بىپروايى و بىتقوايى بشدّت برحذر داشته شده است. در آن آيات و روايات، پرواى از خدا، عامل فلاح و كليد نجات و راز نيكبختى و رمزِ رسيدن به بهشت دنيا و آخرت عنوان شده و بىپروايى، مايه تيرهبختى و روسياهى و ذلّت و حقارت و انحطاط فرد و جامعه و خانواده. يك نمونه آن، آيه مباركهاى است كه مىفرمايد: اتقوالله حق تقاته(185) هان اى ايمانآوردگان آن گونه كه شايسته و بايسته است پرواى خدا را پيشه سازيد.
پرواى راستين آن است كه در همه حال و تمامى فراز و نشيبها، در اوج قدرت و حضيض ناتوانى، در اوجِ داشتنِ امكانات و در فقر، در جوانى و پيرى و در آشكار و نهان، باشد؛ و اى كاش مدّعيان ايمان و اسلام، پيام اين آيه شريفه را دريافت مىداشتند و پرواى خدا را اينچنين رعايت مىكردند!
2. به سوى اتحاد
درباره اتّحاد و يكپارچگى، از ديرباز بسيار سخن گفته و كتابها و مقالههاى زيادى نوشتهاند؛ امّا براستى كه هيچيك از آنها به زيبايى اين آيه شريفه، مردم را به اتّحاد فرا نخوانده، و هيچ اصلاحگرى بسان پيشواى بزرگ توحيد، با همه وجود به سوى آن گام نسپرده است.
قرآن فرمان مىدهد كه : «واعتصموا بحبلاللّه جميعاً و لاتفرّقوا...»(186) و همگى به اصل توحيد و ريسمان خدا چنگ زنيد و متفرق نشويد). چنانكه پيداست، در اين آيه مباركه محور خداست، نه چهرهها و شخصيتها و زورمداران و زراندوزان و انحصار گران قدرت، تا بجاى خدا آنها را بپرستند.
پيامبر گرامى فرمود:
«المؤمن للمؤمن كالبنيان يُشيد بعضه بعضاً...»(187)
تك تك مردم باايمان و جامعه پرواپيشه نسبت به يكديگر، همچون اجزاى يك بناى پرشكوه هستند كه هر ذرّه و جزئى ، جزءِ ديگر را پاس مىدارد.
3. دعوت به ارزشها و هشدار از ضدّارزشها
دو برنامه ارزشمند دعوت به ارزشها و هشدار از ضدّارزشها، درواقع سلاح معنوى و انسانى و مسالمتآميز تودهها براى دفاع از حقوق اساسى خويش در برابر دولتها و صاحبان امكانات است؛ نه اينكه قدرتمداران افزون بر دراختيارگرفتن قدرت و امكانات، با اين عناوين نيز امكان نفس كشيدن و آزادى بيان و قلم و دعوت و دفاع را از آنان بگيرند.
از همين ديدگاه است كه رسول اكرم مىفرمايد: بهترين و مفيدترين مردم در جامعه، كسى است كه از همه بيشتر امر به معروف و نهى از منكر كند و پرواى خدا و خشنودى او را از همه بيشتر مدّ نظر داشته باشد و با همه وجود در راه اصلاح مردم بكوشد.
و امير مؤمنان(ع) مىفرمايد:
«و امّا اعمال البرّ كُلّها والجهاد فى سبيلاللّه عندالامر بالمعروف والنّهى عنالمنكر الّا كنفثه فى بحر لجىّ.»(188)
همه كارهاى شايسته و جهاد خالصانه در راه خدا، درمقابل اثرهاى شگرف امر به معروف و نهى از منكر واقعى و دقيق و حسابشده و هدفدار، همانند آب دهان دربرابر امواج دريايى پهناور و بيكرانه است.
و آيات و روايات ديگرى كه نشانگر نقش سرنوشتساز اين دو برنامه پرشكوه و آزادمنشانه اسلامى و قرآنى است و نيز بيانگر اين حقيقت كه اگر اين دو دستور اجتماعى بخوبى پياده شوند، هم از حقوق انسانها پاس داشته مىشود، هم مقرّرات خدا پياده مىشود، و هم شرارت و فتنه و تباهى آشكار و نهان ازبين مىرود.
آرى؛ اين دو برنامه، ضامن اجراى قوانين و دميدن روح در پيكر تما قال الله تعالی:
و لا تکونوا کالذین تفرقوا و اختلفوا من بعد ما جائهم البینات و اولئک لهم عذاب عظیم .
و بسان آنانکه پراکنده شدند و پس از آمدن دلیل های روشن الهی، اختلاف کردند، نباشید «زیرا» برای آنان عذابی بزرگ خواهد بود.
آل عمران / 105
.1 فرمان وحدت
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم) :
إسمعوا و أطیعوا لمن ولاه الله الأمر، فإنه نظام الإسلام.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
از حاکمان الهی اطاعت کنید و گوش بفرمان باشید زیرا اطاعت از رهبری مایه «وحدت امت اسلام» است.
امالی مفید، جلد 1 ص 14 مجلس 2 حدیث 2
.2 پیوندهای اجتماعی
قال الامام علی ( علیه السلام) :
.. و علیکم بالتواصل و التباذل و ایاکم و التدابر و التقاطع.
امام علی ( علیه السلام) در وصیت به حسنین ( علیهما السلام) می فرماید:
.. و بر شما باد به ارتباط و بذل و بخشش و دوری گزیدن از جدائی و پشت کردن به یکدیگر .
نهج البلاغه، نامه .47
.3 انس و الفت
قال الباقر ( علیه السلام) :
.. یا معشر المؤمنین تألفوا و تعاطفوا.
امام محمد باقر ( علیه السلام) فرمود:
هان ای گروه مؤمنان، مأنوس و متحد باشید و به هم مهربانی کنید.
الکافی، جلد 2، ص .345
.4 ایجاد وحدت
قال الامام علی ( علیه السلام) :
صلاح ذات البین أفضل من عامة الصلاة و الصیام.
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
اصلاح اختلافها، از تمامی نمازها و روزه ها برتر است.
نهج البلاغه، وصیت .47
.5 آشتی دادن
قال الامام الصادق ( علیه السلام) :
صدقة یحبها الله اصلاح بین الناس إذا تفاسدوا و تقارب بینهم إذا تباعدوا.
امام صادق ( علیه السلام) فرمود:
ایجاد وحدت هنگام پیدایش اختلاف، و تباهی امت و نزدیک کردن آنها در هنگام جدائی، صدقه ایست که خداوند آن را دوست دارد.
الکافی، جلد 2، ص .209
.6 محور وحدت
قال رسول الله ( صلی الله علیه و آله و سلم(
.. فأنتم «اهل البیت» أهل الله عزوجل الذین بهم تمت النعمة و اجتمعت الفرقة و ائتلفت الکلمة.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
شما اهل بیت، اهل الله هستید که به برکت شما، نعمت کامل گشته و پراکندگی بر طرف شده و اتحاد کلمه پدید آمده است.
الکافی، جلد 1، ص .446
.7 خدا، پیامبر، قرآن
قال الامام علی ( علیه السلام) : «فی ذم أهل الرأی»
.. و إلههم واحد و نبیهم واحد و کتابهم واحد أفأمرهم الله سبحانه بالإختلاف فأطاعوه أم نهاهم عنه فعصوه؟
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
خدا یکی، پیامبر یکی، و کتاب یکی است. آیا آنها را خداوند به اختلاف و دو دستگی فرمان داده و او را اطاعت می کنند؟ یا آنها را از اختلاف نهی کرده و فرمانش را سرپیچی می کنند؟
نهج البلاغه، خطبه .18
.8 اهل بیت (ع(
قالت فاطمة الزهراء ( علیها السلام(
.. و طاعتنا نظاما للملة و امامتنا لما للفرقة و الجهاد عز الاسلام.
فاطمه زهرا ( علیها السلام) فرمود:
پیروی از ما «اهل بیت» نظام امت، و رهبری ما عامل وحدت، و جهاد مایه عزت و سربلندی اسلام است.
کشف الغمة، جلد 2، ص .109
.9 رهبری و وحدت
قال الإمام علی ( علیه السلام) :
و مکان القیم بالامر مکان النظام من الخرز یجمعه و یضمه فإذا انقطع النظام تفرق الخرز و ذهب ثم لم یجتمع بحذافیره أبدا.
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
جایگاه رهبر و سرپرست در اجتماع، جایگاه رشته ای است که دانه ها را بهم پیوند داده و جمع می کند، و آنگاه که آن رشته بگسلد، دانه ها پراکنده گشته و هرگز تمام آنها جمع نخواهند شد.
نهج البلاغه، خطبه 146
.10 فلسفه رهبری
قال الامام علی ( علیه السلام):
فرض الله الإمامة، نظاما للأمة و الطاعة تعظیما للإمامة.
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
امامت، موجب نظم و هماهنگی مردم و اطاعت، برای عظمت رهبری است.
نهج البلاغه، حکمت 252
.11 حفظ وحدت
قال علی ( علیه السلام):
إن هؤلاء قد تمالؤوا علی سخطة إمارتی و سأصبر ما لم أخف علی جماعتکم فإنهم إن تمموا علی فیالة هذا الرأی إنقطع نظام المسلمین.
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
سینه اینان (خوارج) از دشمنی با حکومت من انباشته است و تا آن هنگام که بیم از هم پاشیدن جماعت (امت) نباشد، صبر می کنم، براستی اگر اینان بر این اندیشه سست ادامه دهند، نظام مسلمانان از هم خواهد گسست.
نهج البلاغه، خطبه .169
.12 وحدت، پایه دین
قال الإمام الرضا ( علیه السلام):
إن الإمامة زمام الدین و نظام المسلمین و صلاح الدنیا و عز المؤمنین، ان الإمامة أس الإسلام النامی و فرعه السامی
امام رضا ( علیه السلام) فرمود:
امامت، زمام دین و مایه نظام و تشکیلات مسلمانان و صلاح دنیا و عزت مؤمنان است. رهبری، پایه بالنده اسلام و شاخه بلند آن است.
کافی، جلد 1، ص 200
.13 عوامل وحدت
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
ألمؤمنون إخوة تتکافؤ دماؤهم و هم ید علی من سواهم.
نبی اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
مؤمنان با هم برادرند و خونشان برابر است و در برابر دشمن متحد و یکپارچه اند.
کافی، جلد 1، ص 404
.14 برادری اسلامی
قال رسول الله ( صلی الله علیه و آله و سلم):
ألمسلمون إخوة لافضل لأحد علی أحد إلا بالتقوی.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
مسلمانان با هم برادرند و هیچکس بر دیگری برتری ندارد، جز به تقوی.
کنز العمال، جلد 1، ص 149 نهج الفصاحه، حدیث .3112
.15 پیوند روحی
قال الباقر ( علیه السلام):
إن الله عزو جل خلق المؤمنین من طینة الجنان و أجری فیهم من ریح روحه فلذلک المؤمن أخو المؤمن لأبیه و أمه فإذا أصاب روحا من تلک الأرواح فی بلد من البلدان حزن، حزنت هذه لأنها منها.
امام محمد باقر ( علیه السلام) فرمود:
خداوند، مؤمنان را از خاک بهشت آفرید و از روح خود در آنان دمید، از این رو مؤمن با مؤمن، برادر پدر و مادری است پس هرگاه که به یکی از آنان در دیاری اندوهی برسد، دیگری هم در غم او اندوهگین می شود.
الکافی، جلد 2، ص .166
.16 بنی آدم اعضای یکدیگرند
قال الامام الصادق ( علیه السلام):
إنما المؤمنون إخوة بنو أب و أم و إذا ضرب علی رجل منهم عرق سهر له الاخرون.
امام صادق ( علیه السلام) فرمود:
مؤمنان، با یکدیگر برادرند، و همگی فرزندان یک پدر و مادر و چون رگ یکی از آنان زده شود «مصیبتی بر او وارد شود» دیگران در غم او خوابشان نبرد.
الکافی، جلد 2، ص .165
.17 برادری، فرمان خدا
قال الصادق ( علیه السلام):
تواصلوا و تباروا و تراحموا و کونوا إخوة أبرارا کما أمرکم الله عز و جل.
امام صادق ( علیه السلام) فرمود:
همان گونه که خدای عزوجل به شما دستور داده، با هم پیوند داشته باشید، به یکدیگر نیکی کنید، و برادرانی نیکوکار باشید.
وسایل الشیعه، جلد 8، ص 552، حدیث .3
.18 برادر دوستی
عن حفص بن البختری قال:
کنت عند أبی عبد الله ( علیه السلام) و دخل علیه رجل فقال لی: تحبه؟
فقلت: نعم،
فقال لی: و لم لا تحبه و هو أخوک و شریکک فی دینک و عونک علی عدوک و رزقه علی غیرک.
حفص گوید:
نزد امام صادق ( علیه السلام) بودم، مردی وارد شد پس امام به من فرمود: آیا دوست داری او را؟
گفتم: آری.
حضرت فرمود: چرا او را دوست نداشته باشی و حال آن که او برادر تو و همکیش تو و یاور تو در برابر دشمن است و مخارج او هم بر عهده دیگری است.
الکافی، جلد 2، ص .166
.19 همدردی
قال الامام الباقر ( علیه السلام):
ألمؤمنون فی تبارهم و تراحمهم و تعاطفهم کمثل الجسد،
إذا اشتکی تداعی له سائره بالسهر و الحمی.
امام باقر ( علیه السلام) فرمود:
مؤمنان در نیکی و شفقت و مهربانی به یکدیگر مانند یک پیکرند که اگر به عضوی از آن آسیبی برسد تمام اعضاء در تب و بیخوابی گرفتار آیند.
بحار الانوار، جلد 71، ص .234
.20 تعاون و همکاری
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
ألمؤمن للمؤمن کالبنیان المرصوص یشد بعضه بعضا.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
مؤمن نسبت به مؤمن مانند بنای استواری است که اجزای آن، یکدیگر را استحکام می بخشند .
صحیح مسلم، جلد 4، ص 1999 نهج الفصاحه، حدیث 3103
.21 الفت و دوستی
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
خیر المؤمنین من کان مألفة للمؤمنین و لا خیر فیمن لایألف و لایؤلف.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
بهترین مؤمنان، کسی است که محور الفت مؤمنان باشد، کسی که انس نگیرد و با دیگران مأنوس نشود خیری ندارد.
بحار الانوار، جلد 71، ص 393
.22 مدد الهی در سایه وحدت
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
ید الله علی الجماعة...
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
دست خدا بر سر جماعت است.
نهج الفصاحه، .3211
.23 وحدت و هماهنگی در حرکتهای نظامی
قال الامام علی ( علیه السلام):
.. ایاکم و التفرق فإذا نزلتم فانزلوا جمیعا و إذا ارتحلتم فارتحلوا جمیعا.
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
از تفرقه و جدایی بپرهیزید، سپس هرگاه در جائی فرود آمدید، همگی فرود آئید و هرگاه کوچ کردید، با هم کوچ کنید.
نهج البلاغه، وصیت 11
.24 آثار وحدت
قال الامام علی ( علیه السلام):
.. فانظروا کیف کانوا حیث کانت الاملاء مجتمعة و الاهواء مؤتلفة و القلوب معتدلة و الایدی مترادفة، و السیوف متناصرة و البصائر نافذة و العزائم واحدة ألم یکونوا أربابا فی أقطار الأرضین و ملوکا علی رقاب العالمین.
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
پس بنگرید، چگونه بودند «قوم بنی اسرائیل» زمانی که جمعیتها گرد آمده، و اندیشه ها با هم و دلها یکسان و دستها یاور هم و شمشیرها کمک یکدیگر و بینش ها ژرف و تصمیمات یکی بود، آیا در اطراف زمین «شهرها» ، بزرگ و بر همه جهانیان حاکم نبودند؟
نهج البلاغه، خطبه 192
.25 اختلاف، عذاب الهی
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
ألجماعة رحمة و الفرقه عذاب.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
جماعت «وحدت» ، مایه رحمت و تفرقه موجب عذاب است.
نهج الفصاحه، حدیث .1323
.26 ذلت، سرانجام اختلاف
قال الامام علی ( علیه السلام):
.. فانظروا إلی ما صاروا الیه فی اخر أمورهم حین وقعت الفرقة و تشتت الألفة و اختلفت الکلمة و الأفئدة و تشعبوا مختلفین و تفرقوا متحاربین قد خلع الله عنهم لباس کرامته و سلبهم غضارة نعمته و بقی قصص أخبارهم فیکم عبرا للمعتبرین.
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
پس بنگرید به آخر کارشان «قوم بنی اسرائیل» آن هنگام که بین آنها تفرقه افتاد، و مهربانی و الفتها بهم خورد و سخنها و دلها مختلف و گروه گروه شدند و بجان هم افتادند و پراکنده گشتند و با هم جنگیدند، پس خداوند، لباس عزت را از تن آنها برکند و فراوانی نعمتش را از آنها گرفت و آنچه باقی مانده، سرگذشت آنان است تا مایه عبرت، عبرت گیرندگان باشد شود.
نهج البلاغه، خطبه .192
.27 اختلاف، موجب هلاکت
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
لا تختلفوا، فإن من کان قبلکم اختلفوا فهلکوا.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
اختلاف نکنید، آنان که قبل از شما بودند اختلاف کردند و هلاک شدند.
کنز العمال، حدیث 894
.28 اختلاف، گسستن از اسلام
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
من فارق الجماعة شبرا خلع الله ربقة الإسلام من عنقه.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
هر کس یک وجب از جامعه «مسلمین» دور شود خداوند رشته مسلمانی را از گردن او باز کند .
کافی، جلد 1، ص 404 نهج الفصاحه، .2769
.29 اختلاف، اندوه بزرگ علی (ع):
قال الامام علی ( علیه السلام):
.. فیا عجبا! و الله یمیت القلب و یجلب الهم من اجتماع هؤلاء القوم علی باطلهم و تفرقکم عن حقکم.
امام علی ( علیه السلام) می فرماید:
شگفتا و عجبا! بخدا سوگند، وحدت اینان در راه باطل خود، و پراکندگی شما از راه حق، مایه دلمردگی و فزونی غم و اندوه است.
نهج البلاغه، خطبه .27
.30 برتری نژادی، هرگز
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
یا أیها الناس، إن الرب واحد و الاب واحد و إن الدین واحد لیست العربیة لأحدکم باب و لا أم و إنما هی اللسان فمن تعلم العربیة فهو عربی.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
ای مردم، پروردگار شما یکی است «الله» ، پدر همه شما یکی است «آدم» ، و دین همه یکی است «اسلام» ، و عربیت، پدر و مادر هیچ یک از شما نیست، بلکه آن هم یکی از زبانهاست و هر کس زبان عربی را بیاموزد، عربی است.
معالم الحکومه 404
.31 جامعه، یک خانواده بزرگ
قال الإمام السجاد ( علیه السلام):
.. یا زهری، اما علیک أن تجعل المسلمین منک بمنزلة أهل بیتک، فتجعل کبیرهم بمنزلة والدک، و تجعل صغیرهم بمنزلة ولدک، و تجعل تربک منهم بمنزلة أخیک.
امام سجاد ( علیه السلام) به زهری فرمود:
ای زهری، چه می شود که مسلمانان را مانند اهل خانه خود بدانی، بزرگ آنان را بمنزله پدر خود و کوچکشان را بمنزله فرزند و همسال خود را بمنزله برادرت قرار دهی.
بحار الانوار، جلد 68، .230
و بلاغة الامام علی بن الحسین ( علیه السلام)، ص 55، باب الخطب.
.32 خطر تکروی
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
ثلاثة لاتسأل عنهم:
رجل فارق الجماعة و عصی إمامه و مات عاصیا
و أمة او عبد ابق من سیده فمات.
و امرأة غاب عنها زوجها و قد کفاها مؤونة الدنیا فتبرجت بعده، فلاتسأل عنهم.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
از سه کس مپرس؛ 1 مردی که از جماعت مسلمین دوری گزیند، و امام خود را نافرمانی کند، و در آن حال بمیرد. 2 کنیز یا بنده ای که در حال گریز از آقای خود بمیرد. 3 زنی که شوهرش از او دور باشد و مخارج او را بپردازد و در غیبت شوهرش، آرایش و خودنمایی کند، از اینها مپرس.
نهج الفصاحه، .1224
.33 مرگ جاهلی
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
من فارق الجماعة مات میتة جاهلیة.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
هر کس از گروه «مسلمانان» جدا شود بر مرگ جاهلیت بمیرد.
نهج الفصاحة، .2855
.34 تکرو، شکار شیطان
قال الامام علی ( علیه السلام):
.. فإن ید الله علی الجماعة و ایاکم و الفرقة فإن الشاذ من الناس للشیطان، کما أن الشاذ من الغنم للذئب.
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
دست خدا بر سر جماعت است، از تفرقه بپرهیزید، زیرا شخص تکرو، شکار شیطان است همانگونه که گوسفند تکرو، طعمه گرگ است.
شرح نهج البلاغه، جلد 8، ص 112
.35 جزای جدایی
قال الإمام الصادق ( علیه السلام):
من فارق جماعة المسلمین و نکث صفقة الامام جاء إلی الله أجذم.
امام صادق ( علیه السلام) فرمود:
هر کس از جماعت مسلمین جدا شود و عهد و پیمان خود را با رهبر بشکند، دست بریده محشور خواهد شد.
کافی، جلد 1، ص 405
.36 سبب اختلاف
قال امیرالمؤمنین ( علیه السلام):
لو سکت الجاهل ما اختلف الناس.
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
اگر جاهل سکوت می کرد، مردم اختلاف نمی کردند [سبب بسیاری از اختلافات، سخنهای ناآگاهانه است ].
بحار الانوار، ج 75، ص 81
.37 پیامدهای اختلاف
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
ما اختلف أمة بعد نبیها الا ظهر أهل باطلها علی اهل حقها.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
هیچ امتی پس از پیامبرشان، اختلاف نکردند مگر آنکه گروه باطل بر حق گرایان چیره شدند .
کنز العمال، حدیث .929
.38 دین زدائی
قال النبی ( صلی الله علیه و آله و سلم):
ألا إن فی التباغض الحالقة لا أعنی حالقة الشعر و لکن حالقة الدین.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
آگاه باشید که در دشمنیها، ستردن و تراشیدن نهفته است، اما نه تراشیدن مو، بلکه ستردن دین.
کافی، جلد 2، ص .346
.39 تفرقه حق طلبان
قال الامام علی ( علیه السلام):
و إنی و الله لأظن أن هؤلاء القوم سید الون منکم باجتماعهم علی باطلهم و تفرقکم عن حقکم و بمعصیتکم إمامکم فی الحق و طاعتهم إمامهم فی الباطل.
امام علی ( علیه السلام) می فرماید:
.. بخدا سوگند! گمان دارم اینان قدرت را از شما بگیرند، زیرا آنان بر باطل خویش، وحدت دارند و شما در حق خود پراکنده اید، آنان از رهبر خود در مسیر باطل اطاعت می کنند و شما از رهبر خود در راه حق فرمان نمی برید.
نهج البلاغه، خطبه .25
.40 اختلاف، آفت اندیشه
قال الإمام علی ( علیه السلام):
ألخلاف یهدم الرأی.
امام علی ( علیه السلام) فرمود:
اختلاف، بنیاد «اندیشه درست» را درهم می ریزد
34. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : ألجماعة رحمة و الفرقه عذاب.
«نهج الفصاحه، ح 1323»
پیامبر اكرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: جماعت (وحدت)، مایه رحمت و تفرقه موجب عذاب است.
35. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : من فارق الجماعة مات میتة جاهلیة.
«نهج الفصاحة، ح 2855»
پیامبر اكرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: هر كس از گروه «مسلمانان» جدا شود بر مرگ جاهلیت بمیرد..
نهج البلاغه حکمت .215
31. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : ألمسلمون إخوة لافضل لأحد علی أحد إلا بالتقوی.
«نهج الفصاحه، ح 3112»
پیامبر اكرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: مسلمانان با هم برادرند و هیچكس بر دیگری برتری ندارد، جز به تقوی.
32. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : ألمؤمن للمؤمن كالبنیان المرصوص یشد بعضه بعضا.
«نهج الفصاحه، ح 3103»
پیامبر اكرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: مؤمن نسبت به مؤمن مانند بنای استواری است كه اجزای آن، یكدیگر را استحكام میبخشند.
33. قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : ید الله علی الجماعة.