دوست یابی در قرآن کریم
در مورد دوست و شرايط آن در احاديث مطالب زيادي بيان شده اما در اين گفتار به فضل
خداوند متعال با استفاده از آيات نوراني قرآن كريم، برخي شرايط و ملاكهاي انتخاب
دوست را بيان ميداريم.
1. ايمان
از نگاه قرآن كريم ميزان شخصيت انسانها رابطهي مستقيمي با اعتقادات آنها دارد.
كسي كه از گوهر با عظمت ايمان بيبهره باشد، شخصيت وي در حدي نخواهد بود كه
ارزش رفاقت و دوستي را داشته باشد تا انسان بخواهد طرح دوستي با چنين كسي بريزد:
]يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنْ الْحَقِّ [(ممتحنة/1) اي كساني كه ايمان آوردهايد دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگيريد. شما نسبت به آنان اظهار محبت ميكنيد در حالي كه آنها به آنچه از حق براي شما آمده كافر شدهاند.
2. احترام به مقدسات و مسائل ديني
]يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنْ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ أَوْلِيَاءَ … وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا [( مائدة/57-58) اي كساني كه ايمان آوردهايد افرادي كه آيين شما را به باد استهزاء و بازي ميگيرند ـ از اهل كتاب و مشركان ـ وليّ خود انتخاب نكنيد … آنها هنگامي كه (اذان ميگوييد و مردم را) به نماز فراميخوانيد آن را به مسخره و بازي ميگيرند.
در اين دو آيهي شريفه خداوند صراحتاً از دوستي با كساني كه دين مسلمانان را به باد
سخريه و استهزاء ميگيرند، نهي فرموده است و به عنوان مثال و ذكر مصداق بحث اذان را مطرح ميفرمايد.
3. راستگويي
يكي از مصاديق مهم اخلاق در زندگي انسان، صداقت و راستگويي است چرا كه در
حقيقت دروغ خود نوعي نفاق است و در آيات و روايات بسيار، مذموم شمرده شده است و حتي در برخي از روايات كليد تمامي گناهان، دروغ بيان شده است (مستدرك الوسائل ج9 ص85).
در رفاقت و دوستي نيز انسان يكي از ملاكهايي كه بايد در نظر داشته باشد، صداقت و
راستي دوست است:
]يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ [ (توبه/119) اي كساني كه ايمان آوردهايد از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد و با صادقان باشيد.
ذيل تفسير اين آيه شريفه چنين آمده است: «صداقت شرط و ملاك اساسي دوستي است و
اگر به دوست و همراه انسان، صديق گفته شده است بخاطر صداقت او در رفتارش با
دوست خود است» (نمونه ج14 ص550).
4. دوستي دوطرفه
اگر انسان قصد دوستي با كسي را دارد بايد ببيند كه آيا طرف مقابل هم متمايل به اين دوستي هست يا خير
]هَا أَنْتُمْ أُوْلَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا يُحِبُّونَكُمْ[ (آل عمران/119) شما كساني هستيد كه آنها را دوست ميداريد، اما آنها شما را دوست ندارند.
آري اگر دوستي يكطرفه باشد باعث ذلت و خواري ميگردد و هرگز براي انسان سودمند
نخواهد بود
چه خوش بي مهربوني هر دو سر بي كه يك سر مهربوني دردسر بي
5. هماهنگي ظاهر و باطن
هميشه افرادي در جامعه وجود دارند كه هزار رنگاند يعني با هر كسي همانگونه سخن
ميگويند وبرخورد ميكنند كه او ميپسندد و هيچ هدف خاصي را دنبال نميكنند و به هر رنگي كه منافع ماديشان اقتضا كند درميآيند كه خطر اين افراد نيز بسيار زياد است.
] وَإِذَا لَقُوكُمْ قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمْ الْأَنَامِلَ مِنْ الغَيْظِ[(آل عمران/119) و هنگامي كه شما را ملاقات ميكنند، (به دروغ) ميگويند: ايمان آوردهايم اما هنگامي كه تنها ميشوند از شدتِ خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان ميگزند.
6. خيرخواه بودن
خداوند متعال در قرآن كريم مؤمنان را از دوستي با برخي گروهها همانند اهل كتاب، كفار
و منافقين برحذر ميدارد و تعدادي از خواستهها و انگيزههاي شوم و پست آنان را اينگونه بيان ميفرمايد:
]يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ[ (آل عمران/118) اي كساني كه ايمان آوردهايد محرم اسراري از غير خود، انتخاب نكنيد آنها از هر گونه شر و فسادي دربارهي شما كوتاهي نميكنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشيد.
7. خوش اخلاقي
يكي از دستورات دين مبين اسلام، خوش اخلاقي با ديگران است كه جايگاه بسيار والايي
را داراست. خوش اخلاقي هم دوستيها را پايدار ميسازد و هم در جذب ديگران به
سمت خود تأثير فوق العادهاي دارد:
] ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ[ (فصلت/34) بدي را
با نيكي دفع كن، ناگاه (خواهي ديد) همان كس كه ميان تو و او دشمني است، گويي
دوستي گرم و صميمي است.
و در مقابل، تحمل نكردن ديگران و تندخو بودن باعث ميشود آنان از اطراف انسان
پراكنده شوند حتي اگر انسان، بهترين مخلوقات باشد:
]فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ[ (آل عمران/159) به (بركت) رحمت الهي، در برابر آنان (= مردم) نرم (و مهربان) شدي و اگر خشن و سنگدل بودي از اطراف تو پراكنده ميشدند.
8. طرح دوستي با جنس مخالف ممنوع
يكي از نيازهاي انسان كه در دوران جواني ظهور و بروز پيدا ميكند، ازدواج است كه در
قرآن كريم از جنبههاي متفاوتي مورد بحث قرار گرفته است
در اين راستا يكي از موضوعاتي كه قرآن كريم تأكيد زيادي بر آن دارد، پاك بودن پسر و
دختر قبل از ازدواج است
]مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ[ (نساء/25) پس آنها [زنان پاكدامن از بردگان] را با اجازهي صاحبان آنان تزويج نماييد و مهرشان را به خودشان بدهيد به شرط آنكه پاكدامن باشند، نه بطور آشكار مرتكب زنا شوند و نه دوست پنهاني بگيرند.
]مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ[ (مائده/5) و زنان پاكدامن از
مسلمانان و زنان پاكدامن از اهل كتاب حلالند، هنگامي كه مهر آنان را بپردازيد و
پاكدامن باشيد نه زناكار و نه دوست پنهاني و نامشروع گيريد.
در اين دو آيه خداوند از طرح دوستي با جنس مخالف نهي فرموده است. در آيه
ي اول سخن از ترك دوستي دختران با پسران است و در آيهي دوم ممنوع بودن
دوستي پسران با دختران مطرح شده است
در مورد اين دو آيه 3 نكته قابل دقت است:
اـ «أخدان جمع خِِدن، به معني دوست است اما دوستيهايي كه دو ويژگي دارند: يكي
اينكه پنهاني هستند و ديگري اينكه منشأ اين نوع دوستيها شهوت و هواي نفس است.
2ـ علت جمع آمدن كلمهي ‹‹أخدان›› در آيه اين است كه وقتي كسي براي فحشاء و از
روي شهوت دوست برميگزيند به يكي يا دوتا قانع نخواهد بود چرا كه نفس انساني
وقتي به دنبال شهوات و خواستههاي خود برود، حد توقف ندارد».
3ـ در اينگونه دوستيها صداقت نيست چرا كه قرآن دوستيهايي را كه بر اساس صداقت
باشد ‹‹صديق›› مينامد و تعبير به خدن فقط در اين دو آيه آمده است.
9. سربلندي در آزمايشات؛
هميشه گفتار انسانها و ظاهر آنان با عمل و باطن آنها مطابق نيست و براي كشف
حقيقت يكي از بهترين راهها امتحان و آزمايش است همانگونه كه خداوند در برخي موارد به مؤمنان دستور به امتحان و آزمايش داده است تا زمينه براي تصميمگيري صحيح فراهم شود:
]يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمْ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ[ (ممتحنه/10) اي كساني كه ايمان آوردهايد هنگامي كه زنان با ايمان به عنوان هجرت نزد شما آيند آنها را آزمايش كنيد ـ خداوند به ايمانشان آگاهتر است ـ هرگاه آنان را مؤمن يافتيد آنها را بسوي كفار بازنگردانيد.
بنابراين با توجه به حساس بودن بحث دوستي، وظيفهاي كه انسان در موضوع انتخاب
دوست بعد از احراز شرايط فوق دارد اين است كه با آزمودن دوستِ خويش، صداقت و
واقعي بودن و ساختگي نبودن آن شرايط را به دست آورد.
اما يك سؤال اساسي در اينجا مطرح ميشود كه چگونه بايد دوست را آزمايش كرد؟ در
روايات ما چند معيار براي تشخيص حقيقي بودن اعمال و رفتار دوست بيان شده است كه به تعدادي از آنها اشاره ميكنيم:
ـ حساسيت نسبت به نماز اول وقت
ـ امانتداري
ـ مضايقه نكردن از داراييهاي خود و دوست را شريك مالي خود دانستن
ـ سه بار عصباني كردن او (اگر در اوج عصبانيت از حدود دوستي تجاوز نكرد، شايستهي دوستي است).
ـ ميزان همراهي با دوست هنگام بروز سختيها و مشكلات.
نكتهاي كه در اين قسمت قابل ذكر است اين است كه اين آزمايش در مراحل اوليهي
انتخاب دوست بايد انجام شود تا انسان از دارا بودن شرايط دوستي به اطمينان برسد و
اينگونه نيست كه انسان هميشه و در همهي حالات و موقعيتها در صدد آزمايش دوستش
باشد. بنابراين وقتي به اطمينان دست يافت، ديگر نيازي به آزمودن دوست نيست.