ویژگی‌های حقوق شهروندی از دیدگاه امام علی(ع)
ویژگی‌های حقوق شهروندی از دیدگاه امام علی(ع)
گروه اجتماعی: امام علی(ع) معتقدند که اگر مردم و حکومت حقوق یکدیگر را پاس ندارند، وحدت کلمه از بین می‌رود، نشانه‌های ستم آشکار می‌شود، نیرنگ‌بازی در دین فراوان شده، راه گسترده سنت پیامبر اکرم(ص) متروک، هواپرستی فراوان، احکام دین تعطیل و بیماری‌های دل فراوان می‌شود..
حقوق شهروندی از دیدگاه حضرت علی(ع(
اولین امام شیعیان، حق رهبر بر مردم و حق مردم بر رهبر را بزرگ‌ترین حق در میان حقوق الهی ذکر فرموده و اصلاح جامعه را وابسته به اصلاح هر دو دانسته‌اند؛ چنان‌که اگر رهبر و مردم هر دو به وظایف خویش عمل کنند و حقوق طرف مقابل را پاس دارند، حق در آن جامعه عزت می‌یابد و راه‌های دین پدیدار و نشانه‌های عدالت برقرار و سنت پیامبر(ص) پایدار می‌شود. در این صورت مردم بر تداوم حکومت امیدوار می‌شوند و دشمن نیز از آرزویش مأیوس می‌شود.
از سوی دیگر، اگر مردم و حکومت حقوق یکدیگر را پاس ندارند، وحدت کلمه از بین می‌رود، نشانه‌های ستم آشکار می‌شود، نیرنگ‌بازی در دین فراوان شده، راه گسترده سنت پیامبر اکرم(ص) متروک، هواپرستی فراوان، احکام دین تعطیل و بیماری‌های دل فراوان می‌شود. به همین دلیل آن حضرت(ع) همه را به یاری و کمک برای احقاق حق فرا می‌خوانند، بنابراین بر تک‌تک افراد واجب است تا یکدیگر را در استیفای حقوق یاری کنند که نخستین گام در این راه، شناخت حقوق است که حقوق نیز انواعی دارد.
حقوق سیاسی شهروندان
امام علی(ع) نیز به ضرورت وجود قدرت یک حکومت مقتدر تصریح فرموده‌اند و با فکر خوارج که در آغاز مدعی بودند با وجود قرآن، از حکومت بی‌نیاز هستیم، مبارزه کردند. اما در دیدگاه آن حضرت(ع) حاکمیت ازآن مردم است، آنان صاحبان اصلی حکومت هستند. از دیدگاه شیعیان، امامت یک منصب الهی است، اما امام(ع) می‌فرمایند که با بیعت مردم، حکومت را قبول فرمودند.
ایشان در این مورد می‌فرمایند: «بیعت شما مردم با من بی‌مطالعه و ناگهانی نبود. کار من و شما یکسان نیست. من شما را برای خدا می‌خواهم و شما مرا برای خود می‌خواهید. ای مردم! برای اصلاح خودتان مرا یاری کنید»، نکته اساسی و مبنایی در حقوق اسلامی که از فرمایش حضرت(ع) روشن می‌شود، این است که هم انگیزه و هم هدف الهی است.
از دیگر حقوق سیاسی شهروندان، برابری در مقابل قانون است. بهطوریکه همه از حقوق مساوی برخوردارند و قانون از همه یکسان حمایت می‌‌کند. این مطلب از خلال بیانات حضرت علی(ع) در موارد بسیار به‌دست می‌آید که ایشان امر به عدالت و عدم تبعیض می‌فرمودند. از جمله فرمایش‌های ایشان است که فرمود: «عدالت هر چیزی را در جای خود می‌نهد، درحالی‌که بخشش آن را از جای خود خارج می‌‌کند، عدالت تدبیر عمومی مردم است، درحالی‌که بخشش گروه خاصی را شامل می‌شود. پس عدالت شریف‌تر و برتر است».
ملاک امام علی(ع) برای انتخاب افراد در پست‌های مختلف حکومتی تعهد، تخصص و تقوای افراد بود، هرکس که چنین شرایطی داشت از طرف آن حضرت(ع) گزینش می‌شد و هرگز روابط جانشین ضوابط نبود، چنان‌که ایشان در نامه‌ای به یکی از فرمانداران خود می‌نویسند: «به‌راستی به خدا سوگند می‌خورم، اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومی خیانت کردی، کم یا زیاد، چنان بر تو سخت گیرم که کم بهره شوی».
شهروندان در جامعه مدنی اسلامی صاحب حق در تعیین سرنوشت خود و نظارت بر اراده امور و باز خواست از متصدیان امر هستند و حکومت در این جامعه خدمت‌گذار مردم است، در همه حال در برابر مردمی که خداوند او را بر سرنوشت آنان حاکم کرده است، پاسخ‌گو هستند. احترام به حقوق بشر و رعایت حدود و ضوابط نتیجه طبیعی تعالیم دینی و فرمان‌های مذهبی ماست.
بارها و بارها پاسخ‌گو بودن مسئولان و فرمانداران در مقابل خداوند بزرگ و مردم مورد تأکید امیر مؤمنان(ع) قرار گرفته است، ایشان مسئولان را به عمل از روی تقوا و در جهت حفظ مصالح عمومی سفارش فرموده‌اند.
حقوق معنوی شهروندان
یکی از حقوق شهروندان، رفتار درست و انسانی با ایشان است. در دیدگاه امیر مؤمنان علی(ع) فرمانروایان و حاکمان، خادمان مردم هستند، چنانچه به‌درستی امور مردم را به انجام رسانند، به وظیفه خویش عمل کرده‌اند، هیچ‌‌گونه منتی بر شهروندان ندارند به‌علاوه حاکمان وظیفه دارند با شهروندان مدارا کرده با ایشان نرم‌خو باشند و پیوسته در رفع حوائج آن‌ها بکوشند.
مولای متقیان(ع) در جای جای فرموده‌هایشان به چگونگی رفتار درست و انسانی رهبران در قبال شهروندان تأکید دارند و افزون برآن مدارا با مردم دستور به ساده‌زیستی و پیروی از سیره نبوی(ص) از فرمان‌های آن حضرت(ع) به فرمانروایان است.
رفتار مردم در برابر مسئولان نیز نباید سبب خودخواهی گردد. ایشان در این مورد می‌فرمایند: گاهی مردم ستودن افرادی را برای کار و تلاش روا می‌دانند؛ اما من از شما می‌خواهم که مرا با سخنان زیبای خود نستایید، تا از عهده وظایفی که در برابر خدا و شما دارم، برآیم.
حق امنیت شهروندان
یکی از کارکردهای مهم هر دولت فراهم آوردن امنیت برای شهروندان خویش است. امنیت اجتماعی از زمینه‌های اصلی اجرای عدالت، و مناسب‌ترین بستر پدید آمدن تعادل در جامعه است. از مهم‌ترین حقوق شهروندان، وجود امنیت در مقابل اشرار داخلی و حمله دشمنان خارجی است. زیرا بدون امنیت نمی‌توان به امور دیگر رسید، از این‌رو وجود سپاهی کارآزموده، متخصص و متعهد لازم است که تحت فرماندهی فردی مقتدر و استوار قرار داشته باشد.
امام علی(ع) در فرمایش‌های متعددی ضمن خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج‌البلاغه به وجود سپاهی منسجم، قوی، و دارای تخصص‌های نظامی سفارش می‌فرمایند تا امنیت درو‌ن‌شهری و برون‌کشوری فراهم شود. ایشان شخصاً تاکتیک‌های نظامی را قبل‌از جنگ به امیران لشکر و سپاهیان ابلاغ می‌فرمودند.
امام علی(ع) حاکم اسلامی را پاسبان خدا در زمین معرفی فرموده‌اند، به همین دلیل از نظر آن حضرت(ع) سزاوارترین اشخاص برای خلافت کسی است که در تحقق حکومت نیرومندتر در آگاهی از فرمان خدا داناتر باشد. وحدت و همبستگی آحاد ملت از دیگر امور مورد تأکید ایشان است، بهطوریکه فرمود: سعی کنید که پرچم فتنه‌ها و نشانه‌های بدعت نباشید، و آنچه را که پیوند امت اسلامی بدان استوار و پایه‌های طاعت بر آن پایدار است، بر خود لازم شمارید. ایشان همچنین، علت سقوط جامعه و از بین رفتن امنیت داخلی را عدم همبستگی ملی دانسته‌اند.
حقوق شهروندان در جنگ
امام علی(ع) در سخنرانی خود در شهر کوفه خطاب به سربازان فرمودند: «سربازان بر جای خود محکم بایستید و در برابر بلا‌ها و مشکلات استقامت کنید. اما شمشیر‌ها و دست‌ها را در هوای زبان‌های خویش به‌کار مگیرید و در آنچه خداوند شتاب در آن را لازم ندانسته، شتاب مکنید». امام علی(ع) در جنگ و ستیز حقوق سپاه مقابل را در نظر می‌گرفتند و لشکریان خویش را به عدم تجاوز از حقوق معین شده فرمان می‌دادند.
حقوق فرهنگی شهروندان
جایگاه فرد در اجتماع و ارتباط آن دو از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. چراکه رشد انسان‌ها در پرتو جامعه میسر است. در بینش اسلامی همه حقوق و وظایف برای این است که انسان به تکامل واقعی و قرب الهی برسد. امتیاز ادیان الهی به‌ویژه اسلام نسبت به سایر مکاتب بشری آن است که علاوه‌بر تأمین مصالح دنیوی مردم به فکر تأمین سعادت ابدی و اخروی آنان نیز هست.
بنابراین برخورداری از فضای سالم رشد و تعالی فکری و معنوی از حقوق مسلم و غیر قابل انکار همه شهروندان است. اهمیت این حق به حدی است که بسیاری از حقوق دیگر به منزله مقدمه و زمینه‌ساز دستیابی به این حق سرنوشت‌ساز است. جامعه و حکومت هر دو باید زمینه‌های تحقق این حق را فراهم آورند، و در این راستا هیچ فردی از رعایت مصالح همگانی بخشوده نیست.
هر فردی مسئول امر به معروف و نهی از منکر است. یادآوری فرد فرد آحاد اجتماع، یک ضمانت اجرایی قوی، دائمی و پیوسته است که باعث شناخت افراد به حقوق و وظایفشان در مقابل دیگران شده، راه اجرای دیگر قوانین و مقررات را می‌گشاید؛ زیرا حتی در مواردی که به دور از دید مأموران قانونی است، به اجرای قانون می‌پردازند. البته این امر در صورتی مؤثر خواهد بود که همگان به آن اقدام نمایند؛ به‌گونه‌ای که حتی حکام و مسئولان را نیز دربر گیرد.
امام علی(ع) امر به‌معروف و نهی از منکر را از اوصاف پروردگار برشمرده است و در بخشی از وصیت خود به امام حسن(ع) می‌فرمایند: «به نیکی‌ها امر کن و خود نیکو باش و با دست و زبان بدی‌ها را انکار کن، آنچه برای خود دوست داری برای دیگران نیز دوست بدار و آنچه را که بر خود نمی‌پسندی بر دیگران نیز مپسند».
امام(ع) از مردم می‌خواهند که به عملکرد فرمانروایان توجه کنند و اگر آن‌ها به خطا رفتند، متذکر شوند، در این مورد از آن‌ها فرمان نبرند و می‌فرماید: «آگاه باشید! زنهار! زنهار! از پیروی و فرمانبری سران و بزرگانتان، آنان که به اصل و حسب خود می‌‌نازند، خود را بالاتر از آنچه هستند می‌پندارند، کارهای نادرست را به خدا نسبت می‌دهند و نعمت‌های گسترده خدا را انکار می‌کنند تا با خواسته‌های پروردگار مبارزه کنند، نعمت‌های او را نادیده انگارند. آنان شالوده تعصب جاهلی هستند ... از فرومایگان اطاعت نکنید».
بنابراین، حکومت ولایی نه‌تنها با حضور و مشارکت مردمی در صحنه تصمیم‌گیری و تدبیر امور اجتماعی و سیاسی سازگار است، بلکه نظارت و اعمال کنترل بر قدرت سیاسی را نیز بر می‌تابد.